Dziś przypada Środa Popielcowa, zwana niegdyś Wstępną Środą, która w kalendarzu chrześcijańskim kończy karnawał i rozpoczyna 40-dniowy okres Wielkiego Postu, przygotowujący nas do Świąt Wielkanocy. W tym szczególnym dniu, podczas Mszy św., kapłan posypuje głowy wiernych popiołem, wygłaszając przy tym jedną z dwóch formuł: "Prochem jesteś i w proch się obrócisz" lub "Nawracajcie się i wierzcie w Ewangelię", co ma przypominać człowiekowi o kruchości jego życia i potrzebie pokuty.

Popielec

O symbolice popiołu, znaczeniu pokuty i postu w życiu człowieka oraz o wielkopostnych nabożeństwach rozmawiamy z księdzem dr Pawłem Mazurkiewiczem z kościoła Najświętszej Maryi Panny Matki Pięknej Miłości w Tarchominie.

W Środę Popielcową przychodzimy do kościoła, aby kapłan posypał nasze głowy popiołem. Jakie jest symboliczne znaczenie popiołu i czy symbol ten znany jest tylko chrześcijanom?

Symbolika popiołu nie jest właściwa jedynie dla chrześcijan. Popiół jest powszechnym znakiem o głębokiej wymowie. Jest to symbol ułomności i przemijania człowieka, znak żałoby i pokuty. Obecny był już u ludów pierwotnych, dla których posypanie głów popiołem, ale też podrzucanie ziemi w górę albo tarzanie się po ziemi było wyrazem bólu i żalu. W wierzeniach ludów pierwotnych używano popiołu z ofiar złożonych za zmarłego, albo posypywano się ziemią z jego grobu wierząc, że w ten sposób można uchronić się przed jego duchem.

W Grecji, w Egipcie i w Chinach używano popiołu w obrzędach żałobnych. U niektórych narodów czerniono się na znak żałoby popiołem, sadzą lub błotem. Chrześcijanie przejęli po prostu ten symbol w tym samym znaczeniu, co Żydzi, tj. dla oznaczenia pokuty i żałoby. Popiół jest szczątkiem rzeczy zniszczonej na proch przez ogień i przypomina, że wszystko jest znikome.

Popiół jest więc symbolem kruchości, ale i oczyszczenia. Poganie, paląc zwłoki, sądzili, że oddają duszy przysługę, bo pomagają jej w ten sposób uwolnić się szybciej od wszystkiego, co cielesne i nieczyste. Starożytni Rzymianie podczas świąt Oczyszczenia (Februalia), po złożeniu ofiar za spokój zmarłych, rzucali popiół poza siebie, w wodę. Żydzi z polecenia Mojżesza używali popiołu ze spalonej czerwonej krowy jako ofiary oczyszczenia, składanej za tych, którzy stali się nieczyści poprzez dotknięcie zwłok. Popiół ten mieszano z krystalicznie czystą wodą, co podwajało jego moc oczyszczającą.

W czasie żydowskich ceremonii weselnych posypuje się wieniec panny młodej popiołem. Ma to przypominać zburzoną świątynię, ale nie z powodu jej zniszczenia, lecz ze względu na nadzieję jej odbudowania. Zatem popiół jest też znakiem wskrzeszenia i odnowy.

Czy znajdziemy przykłady używania popiołu w Piśmie Świętym?

W Piśmie Świętym często powtarzające się określenie "pogrążony w popiele" przywołuje obraz osoby w rozdartej szacie, klęczącej lub siedzącej na ziemi i posypującej głowę popiołem. Dużo fragmentów znajdujemy w Starym Testamencie. Najbardziej wymowny jest przykład Hioba, który zmagając się z cierpieniem, spiera się z Bogiem. Na końcu dochodzi do wniosku, że Bóg jest jednak sprawiedliwy wyznając: "Przeto odwołuję moje słowa i kajam się w popiele" (Hi 42, 6).

Kiedy Abraham wstawiał się do Boga za Sodomą, podkreślał swoją znikomość mówiąc: "Oto ośmielam się jeszcze mówić do Pana mego, choć prochem jestem i popiołem" (Rdz. 18, 27). Podobna sytuacja jak z Sodomą miała miejsce w Niniwie, ale tam mieszkańcy posłuchali słów nawracającego ich proroka Jonasza i rozpoczęli pokutę. A gdy wieść o tym doszła do króla Niniwy, "wstał z tronu, zdjął swój płaszcz i oblókł się we włosienicę i usiadł w popiele" (Jon 3, 4-10).

Daniel, kiedy prosi o odpuszczenie grzechów ludu izraelskiego, zwraca się do Boga: "I zwróciłem swoje oblicze na Pana Boga, aby modlić się, błagać, w poście, w worze i w popiele" (Dan 9, 3).

W Nowym Testamencie popiół jako symbol pokuty i nawrócenia również jest obecny. Przykładem może tu służyć Ewangelia Mateusza. Kiedy Jezus wyrzucał miastom, w których dokonał najwięcej cudów, że się nie nawróciły, powiedział: "Biada tobie Chorazynie, biada tobie Betsaido; bo gdyby w Tyrze i Sydonie działy się cuda, które u was się dokonały, to by już dawno w worze i w popiele pokutowały" (Mat 11,21). W każdym z tych przykładów widać, że przez posypanie głowy popiołem chciano wyrazić żal, pokutę, ukorzenie się przed Bogiem.

Kiedy posypywanie głowy popiołem weszło do liturgii?

Rytuał posypywania głów popiołem został wprowadzony do liturgii kościoła ok. IV wieku, ale aż do X wieku zarezerwowany był dla tych, którzy publicznie odprawiali pokutę, a taką podejmowano za ciężkie grzechy, morderstwo, nierząd czy zaparcie się wiary. Osoby, które dopuściły się tak poważnych przewinień, posypywały głowy popiołem, przywdziewały włosienice i żyły o chlebie i wodzie. Nie miały też wstępu do kościoła aż do Wielkiego Czwartku, kiedy mogły wreszcie przystąpić do spowiedzi, gdyż był to dzień odpuszczenia grzechów.

Rozwój sakramentu pokuty doprowadził w XI wieku do wprowadzenia przez papieża Urbana II obrzędu błogosławieństwa popiołu i posypywania nim głów wszystkich wiernych, najpierw w pierwszą niedzielę Wielkiego Postu, a później w Środę Popielcową. Wymowa tego gestu pozostała ta sama. Posypanie głowy popiołem zawsze było wyrazem pokuty i żalu za grzechy.

Środa Popielcowa rozpoczyna Wielki Post. Na jaką pamiątkę został ustanowiony i jakie jest jego znaczenie?

Wielki Post ustanowiony został na pamiątkę 40-dniowego postu Pana Jezusa przed rozpoczęciem jego działalności publicznej. Jezus przebywał 40 dni i 40 nocy na pustyni położonej na północny wschód od Betanii, co stanowiło nawiązanie do 40-letniej wędrówki Izraelitów przez pustynię. Większość komentatorów dopatruje się też aluzji do Eljasza i Mojżesza, którzy pościli 40 dni.

Celem Wielkiego Postu jest przygotowanie nas do Wielkanocy, a poprzez naśladownictwo Chrystusa zbliżenie się do Boga. Pan Jezus jednak nie tylko dał przykład powstrzymywania się od pokarmu, ale również postowi fizycznemu dał głębsze znaczenie. Wraz z Wielkim Postem wchodzimy w czas wyciszenia, medytacji, gdzie dusza ma się uleczyć i wzmocnić.

Powstrzymując się od zabaw i pokarmów mięsnych stwarzamy miejsce dla Boga. Chodzi o to, aby usunąć to, co może rozpraszać, przeszkadzać człowiekowi w kontakcie z Bogiem. Jest jeszcze inny aspekt tego zagadnienia. Nawet post czysto materialny nie polega jedynie na ograniczeniu pokarmów, ale ma na celu uwrażliwienie na sytuację ludzi, którzy być może mają mniej niż ja. Pieniądze zaoszczędzone na skromniejszym jedzeniu można przeznaczyć na rzecz osób bardziej potrzebujących. Post, ten cielesny, fizyczny, który jest celem samym w sobie, otwiera nas na potrzeby innych. Z czegoś rezygnujemy, ale nie po to, żeby zrezygnować, bo jest to złe, ale po to, żeby skierować się ku innym rzeczom, które normalnie mogą umykać z pola widzenia. To jest wyostrzenie naszego spojrzenia. Rezygnacja z zabaw, tańca jest pewnego rodzaju wyrzeczeniem. Ale skoro Wielki Post ma być czasem wyciszenia, pokuty, żalu za grzechy, to pewnego rodzaju sytuacje nie są wskazane, po prostu nie idą w parze z nastrojem tego czasu, przynajmniej dla ludzi wierzących.

W okresie Wielkiego Postu odprawiane jest w Kościele Katolickim specjalne nabożeństwo - Droga Krzyżowa. Na czym polega to nabożeństwo, jaka jest jego tradycja?

Początki Drogi Krzyżowej sięgają Średniowiecza. Zawdzięczamy jego powstanie dwóm zgromadzeniom zakonnym: franciszkanom i dominikanom, którzy chcieli utrwalić i przeżyć najbardziej dramatyczne fakty z życia Chrystusa. Pragnęli w sposób niemal namacalny doświadczyć dramatu bożej egzystencji. Były również powody historyczne. Odnaleziono relikwie Krzyża świętego, zaczęto odbywać pielgrzymki do Jerozolimy i powstały pierwsze opisy miejsc, związanych z męką Chrystusa. Z czasem doszły do tego wyprawy krzyżowe, a wraz z nimi pragnienie zlokalizowania miejsc z życia Jezusa.

Franciszkanie objęli opiekę nad sanktuariami w Jerozolimie i oprowadzając pątników zatrzymywali się w miejscach, gdzie rozgrywały się dramatyczne wydarzenia męki Jezusa. Zaczęto patrzeć na życie Chrystusa jako na życie człowieka, który żył w konkretnym miejscu i konkretnym czasie. Najstarszą formą Drogi Krzyżowej było nabożeństwo upadków Jezusa oraz kult dróg, jakie musiał przebyć podczas męki. Połączenie tych dwóch nabożeństw stworzyło stacje Drogi Krzyżowej, którą odprawia się w każdy piątek Wielkiego Postu.

Jest jeszcze drugie nabożeństwo, odprawiane tylko w okresie Wielkiego Postu - to Gorzkie Żale. Jest to typowo polskie nabożeństwo, które powstało na przełomie XVII i XVIII wieku w kościele Św. Krzyża w Warszawie. To wywodzące się z kultury baroku nabożeństwo śpiewane, przetrwało do naszych czasów właściwie w niezmienionej formie. Jego struktura opiera się na dawnej jutrzni brewiarzowej. Nabożeństwo to, podobnie jak Droga Krzyżowa, również pozwala przeżyć mękę Pana Jezusa. O ile jednak Droga Krzyżowa ma zasięg uniwersalny, o tyle Gorzkie Żale znane są jedynie w Polsce.

Wielki Post, w który wprowadzają nas obrzędy Środy Popielcowej, jest zatem nie tylko czasem pokuty, postu, ale również czasem intensywnego życia chrześcijańskiego, czasem naprawy błędów, otwarcia się na potrzeby innych ludzi, czasem pozwalającym dobrze przygotować się do Wielkanocy.

Joanna Kiwilszo