Nowa Gazeta Praska

W dniach 18-25 stycznia 2011 r. trwał Tydzień Modlitw o Jedność Chrześcijan. Nabożeństwa i spotkania ekumeniczne, jakie w ramach tego Tygodnia odbywały się w warszawskich świątyniach różnych wyznań, zgromadziły rzesze wiernych i duchownych, którym bliska jest idea jedności i przezwyciężenia różnic wśród chrześcijan.

Warto przy tej okazji przedstawić postać gruzińskiego duchownego prawosławnego, Grzegorza Peradze, uczonego, który w latach 1933-1939, związany z Uniwersytetem Warszawskim i katedrą metropolitalną św. Marii Magdaleny mieszkał na Pradze, a poprzez uczestnictwo w międzynarodowych organizacjach ekumenicznych stał się jednym z prekursorów światowego ruchu na rzecz jedności chrześcijan.

W świecie nauki znany był jako "archimandryta Peradze". Urodził się 13 września (31 sierpnia według kalendarza juliańskiego) 1899 r. w Bakurciche (prowincja Kachetia) w Gruzji w rodzinie kapłana prawosławnego.

Posłuszny rodzinnej tradycji, wstąpił do Seminarium Duchownego w Tbilisi. Skończył je jako prymus w 1918 r. W przedrewolucyjnej Rosji dyplom z wyróżnieniem dawał mu prawo wstępu do wszystkich akademii teologicznych, ale wybuch rewolucji i utworzenie niepodległej Republiki Gruzji zmieniły jego życiowe plany. Zamiast zgłębiać teologię, rozpoczął studia na Wydziale Filologicznym Uniwersytetu w Tbilisi, później był nauczycielem w szkole we wsi Manawi. Stamtąd powrócił na Uniwersytet w Tbilisi, a następnie, dzięki poparciu Rady Katolikosatu Gruzji, wyjechał na dalsze studia do Berlina.

W Berlinie studiował teologię i "orientalia", czyli języki: hebrajski, syryjski, arabski, koptyjski, ormiański i grecki. W tym też czasie opanował łacinę, niemiecki, angielski, francuski i duński. Poza tym znał, oczywiście rosyjski, starocerkiewny i gruziński, a po 1933 r. bardzo szybko nauczył się polskiego. W maju 1925 r. Peradze przeniósł się na Uniwersytet w Bonn, gdzie kontynuował naukę języków wschodnich i studiował historię religii. W 1926 r. otrzymał tytuł doktora filozofii. Po wyjeździe z Niemiec podjął pracę naukową w bibliotece bolandystów w Brukseli. Równocześnie zajmował się badaniem rękopisów gruzińskich, znajdujących się w British Museum w Londynie i w bibliotece Bodleana w Oxfordzie.

Grzegorz Peradze kilkakrotnie chciał wrócić do Gruzji i przyjąć tam święcenia kapłańskie. Jednak jego prośby o możliwość powrotu składane w konsulatach ZSRR w 1921 i 1926 r. zostały rozpatrzone odmownie. W 1927 r. podjął więc pracę na uniwersytecie w Bonn jako lektor języków ormiańskiego i gruzińskiego. Opublikowane wtedy prace naukowe sprawiły, że zyskał opinię jednego z największych znawców dziejów chrześcijaństwa bliskowschodniego. Uczestniczył w licznych konferencjach naukowych, jak również, jako reprezentant Gruzińskiego Kościoła Prawosławnego, w konferencji komisji "Wiara i Ustrój"(organizacji skupiającej nurty ekumeniczne) w 1927 r. w Lozannie, przez co stał się prekursorem ruchu ekumenicznego.

Równolegle ze swoją działalnością naukową Peradze utrzymywał kontakt ze środowiskiem emigrantów gruzińskich w Europie. W 1929 r. współtworzył gruzińską parafię św. Nino w Paryżu, której, po złożeniu ślubów zakonnych w 1931 r. został proboszczem i z której uczynił centrum kulturalne i intelektualne emigracji gruzińskiej. Za swoją działalność duszpasterską na rzecz gruzińskiej wspólnoty otrzymał 5 stycznia 1934 r. godność archimandryty, czyli "przełożonego", która odpowiada godności prałata w kościele katolickim.

O. Grzegorz Peradze marzył o tym, żeby być wykładowcą w szkole teologicznej. Pragnienie urzeczywistniło się w 1933 r., gdy metropolita warszawski i całej Polski Dionizy (Waledyński), który poznał archimandrytę Grzegorza na konferencji w Lozannie, zaprosił go do Warszawy, proponując mu stanowisko zastępcy profesora patrologii w Studium Teologii Prawosławnej Uniwersytetu Warszawskiego.

7 grudnia 1933 r. o. Peradze wykładem pt. "Pojęcie, zadania i metody patrologii w teologii prawosławnej" zainaugurował swoją pracę na Uniwersytecie Warszawskim. Cykl jego wykładów, jakie wygłosił w roku akademickim 1934/1935, zatytułowany "Wstęp do nauk teologicznych", cieszył się wielkim powodzeniem. W czasie pracy w Polsce archimandryta dokonał wielu przekładów literatury starochrześcijańskiej. Odbył też wiele podróży naukowych do Ziemi Świętej, Syrii, Grecji, Bułgarii, Rumunii, Austrii i Włoch. Owocem tych wyjazdów było odkrycie gruzińskich palimpsestów (czyli rękopisów spisanych na używanym wcześniej materiale) z VI-VII wieku oraz greckiego tekstu żywotu świętych męczenników wileńskich. Pracę naukową prowadził również w bibliotekach monasterów Polskiego Autokefalicznego Kościoła Prawosławnego (PAKP).

Grzegorz Peradze nie miał polskiego obywatelstwa, nie mógł więc otrzymać tytułu profesora. Mimo tych trudności o charakterze administracyjnym pracował nadal z pełnym oddaniem dla dobra nauki i polskiego Kościoła prawosławnego. Zajmował skromne mieszkanie przy ul. Brukowej 21 (obecnie ul. Okrzei) na Pradze. Opiekował się studenckim Kołem Teologów Studium Teologii Prawosławnej. Wspierał materialnie najuboższych studentów. Należał do kilku międzynarodowych organizacji ekumenicznych, m.in. do oddziału "Polska" Światowego Związku Przyjaznej Współpracy Kościołów oraz do Polskiego Oddziału Chrześcijaństwa Praktycznego. Po wybuchu II wojny światowej nie skorzystał z możliwości wyjazdu z Warszawy, jaką miał jako obywatel niepolski. Odrzucił również propozycję prowadzenia wykładów na uniwersytecie w Berlinie. Utrzymywał się z pracy tłumacza, pozostawał w kontakcie z internowanym w Otwocku metropolitą Dionizym.

O. Grzegorz Peradze został aresztowany przez gestapo w swoim mieszkaniu prawdopodobnie 5 maja 1942 r. Bezpośrednim powodem aresztowania była prowokacja i donos profaszystowskiego Komitetu Kaukaskiego, jakoby Peradze miał być przed wojną współpracownikiem polskiego wywiadu. Archimandryta umieszczony został na Pawiaku, a następnie, mimo starań PAKP o jego uwolnienie, został zesłany do obozu Auschwitz-Birkenau.

Na temat losów archimandryty w obozie nie ma żadnych informacji. Również okoliczności jego śmierci są niejasne. Według pierwszej wersji zginął, bo wziął na siebie przyznanie się do kradzieży chleba. Według innej wersji archimandryta miał dobrowolnie zgłosić się na śmierć w komorze gazowej zamiast współwięźnia, o którym wiedział, że jest ojcem rodziny.

W archiwum Metropolii Prawosławnej w Warszawie znaleziono telegram komendanta obozu Oświęcim zawiadamiający o śmierci Grzegorza Peradze 6 grudnia 1942 r. Warszawska Metropolia Prawosławna zwracała się do komendanta obozu o wydanie urny z jego prochami, jednak bezskutecznie. Po gruzińskim duchownym została tylko jego spuścizna naukowa.

Zebraniem materiałów, dotyczących działalności archimandryty Grzegorza Peradze w Polsce zajął się w pod koniec lat 70-tych ubiegłego wieku ks. Henryk Paprocki. Pierwszym efektem podjętych przez niego poszukiwań było opublikowanie pełnej bibliografii prac gruzińskiego mnicha. 19 września 1995 r. archimandryta Grzegorz Peradze został kanonizowany przez Gruziński Kościół Prawosławny. Jest również czczony jako święty mnich męczennik w Polskim Autokefalicznym Kościele Prawosławnym. W 1998 r. w Warszawie zostało założone Bractwo św. Grzegorza Peradze pod kierownictwem ks. Henryka Paprockiego, który jest również autorem jego biografii.

Od 2002 roku Studium Europy Wschodniej Uniwersytetu Warszawskiego organizuje raz w roku Sesję Kaukazologiczną, której patronem jest Grzegorz Peradze. W Tbilisi działa uniwersytet jego imienia. W 2006 r. w Warszawie przy ul. Wilczej otwarto kaplicę prawosławną pod jego wezwaniem, filię parafii św. Marii Magdaleny. W ubiegłym roku Studium Europy Wschodniej UW rozpoczęło edycję dzieł zebranych Grzegorza Peradze. Właśnie ukazał się ich pierwszy tom, który zawiera teksty autobiograficzne, jak również opracowania poświęcone liturgice oraz historii monastycyzmu gruzińskiego.

Nazwisko św. Grzegorza Peradze widnieje na tablicach pamiątkowych poświęconych zamordowanym profesorom Uniwersytetu Warszawskiego, umieszczonych na ścianie budynku Instytutu Historycznego UW. Corocznie, podczas Sesji Kaukazologicznej składane są tam kwiaty w hołdzie temu niezwykłemu człowiekowi - świętemu męczennikowi prawosławnemu, gruzińskiemu duchownemu, poliglocie, profesorowi polskiego uniwersytetu, prekursorowi ruchu ekumenicznego.

Joanna Kiwilszo

PS. Dziękuję ks. Henrykowi Paprockiemu za udostępnienie materiałów dotyczących św. Grzegorza Peradze.