Jak odrodziła się wolna Polska

Praskie Orlęta Związku Strzeleckiego

Za podręcznikowym sformułowaniem: „W 1918 r. Polska odzyskała niepodległość” kryje się wysiłek wielu ludzi, którzy postanowili wykorzystać nieoczekiwaną szansę stworzoną wybuchem Wielkiej Wojny. Politycznym wizjom towarzyszyły różnorodne koncepcje militarne, stawiające sobie za cel wychowanie patriotyczne młodzieży i przygotowanie jej do czynu zbrojnego. Miało ono procentować jeszcze długo po odzyskaniu niepodległości, bo budowa niepodległej Polski była procesem długotrwałym i trudnym.

Po klęsce Powstania Styczniowego, przez trzy kolejne dekady panowało powszechne zwątpienie w sens zbrojnej walki o niepodległość. Idea czynu zbrojnego odżyła dopiero w programie założonej w 1892 r. Polskiej Partii Socjalistycznej i jednego z jej liderów, Józefa Piłsudskiego. W 1908 r., z myślą o wykształceniu kadr przyszłego powstania, we Lwowie powołany został do życia tajny Związek Walki Czynnej. Jego organizatorem był współpracownik Piłsudskiego Kazimierz Sosnkowski.

Wkrótce, ze względu na rozwój organizacji, trzeba było porzucić tajność działania. W 1910 r., dzięki kontaktom z wywiadem austriackim i życzliwości namiestnika Michała Bobrzyńskiego, zostały utworzone dwie legalne organizacje paramilitarne: Strzelec w Krakowie i Związek Strzelecki we Lwowie. W tym ostatnim ważną rolę odgrywał bliski wówczas współpracownik Piłsudskiego, Władysław Sikorski. Natomiast młodzież związana z ruchem narodowym utworzyła wzorowane na związkach strzeleckich Polskie Drużyny Strzeleckie.

Ostateczny plan Piłsudskiego polegał na przygotowaniu kadr oficerskich i podoficerskich, które po wybuchu wojny i wkroczeniu do zaboru rosyjskiego utworzą szkielet lawinowo powiększającej się - przez napływ ochotników - armii polskiej. Jej marsz na nieobronioną przez Rosjan Warszawę miał spowodować zajęcie stolicy i umożliwić stworzenie faktu dokonanego – proklamowanie niepodległego państwa polskiego. Zgodnie z tym planem, 6 sierpnia 1914 r., kiedy Austro-Węgry wypowiedziały wojnę Rosji, z krakowskich Oleandrów wyruszyła na teren Królestwa Polskiego Pierwsza Kompania Kadrowa.

Plan Piłsudskiego jednak nie powiódł się. Przede wszystkim okazało się, że nie nastąpił masowy napływ ochotników do wkraczających oddziałów strzeleckich. Wieś kielecka przyjęła ich nieufnie i obojętnie. W porównaniu ze świetnie wyposażonymi żołnierzami rosyjskimi stanowili podejrzaną zbieraninę. Armię rosyjską, w której szeregach było wielu zmobilizowanych Polaków, traktowano jako swoją, a równocześnie panicznie obawiano się Niemców.

Piłsudskiego i strzelców uratowali konserwatyści krakowscy, którym całkowicie obce były mrzonki powstańcze, a równocześnie byli lojalni wobec Austro-Węgier i bali się Rosji. Udało im się uzyskać w Wiedniu zgodę na utworzenie w Galicji dwóch ochotniczych legionów i włączenie do nich oddziałów strzeleckich. W październiku 1914 r., z inicjatywy Józefa Piłsudskiego, z wykorzystaniem kadr Polskich Drużyn Strzeleckich i Związku Walki Czynnej powstaje w Warszawie tajna Polska Organizacja Wojskowa (POW), a w grudniu tego roku – I Brygada Legionów Polskich z Józefem Piłsudskim jako dowódcą. Tak więc Związek Strzelecki na kilka lat przestał istnieć, stając się jednocześnie podstawą budowania polskich struktur wojskowych, biorących udział w walce o niepodległość.

Jesienią 1918 r. I wojna światowa zbliżała się ku końcowi, a wraz z nią trwająca od 1795 r. niewola narodu polskiego. Nie oznaczało to jeszcze, że proces budowy niepodległej Polski jest zakończony. Pierwsze strzały w zmaganiach o granice Rzeczypospolitej padły jeszcze przed 11 listopada 1918 r. W nocy z 31 października na 1 listopada 1918 oddziały ukraińskie, rekrutujące się z żołnierzy rozpadającej się armii austro-węgierskiej, ochotników i strzelców siczowych opanowały Lwów oraz Małopolskę Wschodnią.

Fundament obrony Lwowa stanowiła młodzież nazwana Orlętami. Spośród przeszło 1500 poległych obrońców miasta, 416 nie miało skończonych 17 lat. Symbolem Orląt stał się poległy 13-letni Antoś Petrykiewicz. Tradycja Orląt Lwowskich weszła na trwałe do świadomości pokolenia Polski niepodległej i stała się jednym z elementów kształcenia patriotycznego młodzieży szkolnej II Rzeczypospolitej. Do niej nawiązywała też organizacja „Orlęta”, tworzona od 1933 r. przy reaktywowanym w 1919 r. Związku Strzeleckim. Do wybuchu II wojny światowej „Orlęta” stały się ogólnopolską organizacją masową, skupiającą młodzież od 11. do 16. roku życia, liczebnością ustępując jedynie Związkowi Harcerstwa Polskiego.

Podstawową jednostką organizacyjną „Orląt” był liczący do 25 do 50 członków hufiec. Niższym szczeblem organizacyjnym była drużyna, licząca 8 – 18 członków. Na czele hufców stali komendanci. Formacje „Orląt” podlegały bezpośrednio pod komendy okręgów i podokręgów Związku Strzeleckiego (ZS).

W Warszawie powstało 25 hufców „Orląt” i kilka samodzielnych drużyn. Najliczniejsza była praska organizacja „Orląt”, obejmująca 4 hufce: „Annopol”, „Nowe Bródno”, „Praga” i „Michałów” przy Państwowym Monopolu Spirytusowym. Liczebność praskich „Orląt” tłumaczą założenia organizacji. Podobnie jak w innych okręgach, także w Warszawie działalność wychowawczą ukierunkowano na młodzież pochodzącą z uboższych rodzin, przede wszystkim mieszkającą na warszawskiej Pradze.

„Z punktu widzenia socjalnego zależało nam na młodzieży biednej, peryferyjnej, tzw. dzieciach ulicy, którymi nikt się nie opiekował i nie chciał zbytnio zajmować, bo nawet rodzice, walczący o byt, nie mieli czasu ani chęci, ani też przysposobienia pedagogicznego, aby się właściwie zająć wychowaniem” – uzasadniał priorytety wychowawcze „Orląt” komendant Okręgu I ZS Zygmunt Pytliński.

Znaczenie pochodzenia społecznego młodzieży orlęcej potwierdzają też w swoich relacjach Feliks Jeziorek oraz Czesław Bałdowski, który wspominając swoją wizytę wśród „Orląt” z jednego z hufców praskich stwierdzał:
„... dla tamtejszej młodzieży przynależność do „Orląt” była po prostu zbawieniem, bo nigdy nie stać ich było na harcerstwo, gdzie każdy musiał kupić swój własny mundur.”

Inny działacz ZS, Rafał Kołłątaj-Srzednicki również zwracał uwagę, że harcerstwo miało charakter elitarny, a organizacja „Orląt” ukierunkowana była na te dzieci, których rodziców nie stać było na mundury oraz opłacanie letnich obozów i wycieczek.

Wydaje się, że przynależność do „Orląt” na Pradze była atrakcyjna również dlatego, że przynajmniej czasem można było otrzymać w orlęcej świetlicy darmowy posiłek. Feliks Jeziorek, członek hufca „Praga” wspomina, że do wstąpienia do „Orląt” zachęcił go poczęstunek w postaci chleba z kiełbasą i herbaty, podawany w świetlicy przy ul. Jagiellońskiej.
Z akt Związku Strzeleckiego można wyczytać, że warunki życia wielu „Orląt” rzeczywiście były bardzo ciężkie.

Równocześnie jednak niektórzy członkowie praskich hufców wywodzili się z rodzin głęboko zaangażowanych w działalność niepodległościową w czasie I wojny światowej – ich ojcowie działali w Legionach Polskich i POW, bronili granic odbudowywanej Rzeczypospolitej i byli uczestnikami wojny z bolszewikami.

Zajęcia „Orląt” warszawskich odbywały się w świetlicach udostępnianych przez Związek Strzelecki. Składały się na nie pogadanki o tematyce patriotycznej, nauka pieśni wojskowych, ale również gry i zabawy. Formą zajęć były też wieczornice, podczas których śpiewano pieśni patriotyczne. Do zdań „Orląt” należało też odrabianie lekcji szkolnych pod nadzorem opiekunów, a niedopełnienie tych obowiązków groziło usunięciem z drużyny.

Po kilku miesiącach zajęć świetlicowych, zaczęto przechodzić do ćwiczeń sportowych w terenie oraz szkolenia o charakterze przysposobienia wojskowego, przede wszystkim musztry, strzelania, a także wykładania wiedzy o wojsku. Wśród zajęć sportowych dominowały biegi i marsze, wycieczki z ogniskami w lesie oraz nauka pływania.

„Orlęta” często brały udział w zawodach sportowych: strzeleckich, lekkoatletycznych, pływackich, w grach zespołowych, najczęściej w piłkę nożną, które odbywały się w Młodzieżowym Ośrodku Sportowym „Agrykola”, na stadionie CWKS Legia oraz na pływalni przy ul. Powązkowskiej. W ramach rywalizacji poszczególnych hufców odbywały się marsze patrolowe w terenie leśnym. 19 marca „Orlęta” uczestniczyły w corocznych biegach w dniu imienin Marszałka Józefa Piłsudskiego na trasie Agrykola – Belweder – Al. Sobieskiego – Agrykola.

Spośród hufców działających na praskim brzegu Wisły, najliczniejszy stał się z czasem „Michałów”, utworzony przy Państwowym Monopolu Spirytusowym. Jak wspominał Ryszard Dobrowolski, ps. „Romek”, należał on do najlepiej zorganizowanych i osiągał bardzo dobre wyniki w zawodach sportowych. Hufiec „Praga” liczył blisko 80 członków. Liczny był również hufiec „Annopol”, przy którym istniał teatrzyk dziecięcy. Inny hufiec praski utworzono na Nowym Bródnie z siedzibą przy ul. Odrowąża. Orlęta ćwiczyły tam musztrę oraz strzelanie z karabinków małokalibrowych.
Od połowy lat 30. „Orlęta” coraz częściej włączano do uczestnictwa w uroczystościach o charakterze oficjalnym, m.in. w obchodach Święta Niepodległości, bądź okolicznościowych, np. poświęcenia sztandarów pułkowych. „Orlęta” brały udział w uroczystościach żałobnych po śmierci Marszałka, w odsłonięciu pomnika Dowborczyków a także w powitaniu marszałka Rydza-Śmigłego po jego powrocie z Francji w 1936 r.

Ważnym wydarzeniem w życiu „Orląt” był niewątpliwie pokaz sprawności i musztry przed goszczącym w Polsce królem Rumunii, Karolem II i jego synem Michałem, który odbył się w Parku Ujazdowskim 27 czerwca 1937 r. a także, dwa lata później, udział w defiladzie przed marszałkiem Edwardem Śmigłym – Rydzem z okazji rocznicy uchwalenia Konstytucji 3 Maja w 1939 r. w Alejach Ujazdowskich. Wzięło w niej udział kilkaset „Orląt” z Warszawy i okolic.

Niespełna 4 miesiące później wybuchła II wojna światowa, która położyła kres działalności „Orląt” Związku Strzeleckiego, ale nie służbie Polsce młodych członków tej organizacji. Najważniejszy egzamin był dopiero przed nimi. Po zakończeniu kampanii wrześniowej w 1939 r. większość „Orląt” zaangażowała się w działalność konspiracyjną w szeregach Armii Krajowej i wzięła udział w Powstaniu Warszawskim.