Patroni naszych ulic

Marcin Kątski (1636-1710)

Generał artylerii i kasztelan krakowski Marcin Kazimierz Kątski (herbu Brochwicz) jest patronem ulicy na Białołęce. Studiował w Akademii Krakowskiej, w Padwie, a pierwsze doświadczenie wojenne zdobył w armii francuskiej służąc w l. 1653-7 pod rozkazami Wielkiego Kondeusza. Wrócił do kraju w 1657, walcząc przeciw Szwedom został ranny i prawdopodobnie z tego powodu nie brał udziału w końcowej fazie wojny. Wziął udział w wyprawie na Rosję w latach 1663-64, dowodząc pułkiem dragonów. W 1667 r. był mianowany przez króla generałem artylerii koronnej, sprawował jednocześnie funkcję starosty generalnego ziem podolskich (generał podolski - jest to urząd cywilny, nie wojskowy). W tymże roku wziął udział w kampanii podhajeckiej (przeciw Tatarom), gdzie się odznaczył. W 1668 r. został dodatkowo starostą przemyskim, ale w tymże roku w niewyjaśnionym sporze zabił starostę krośnieńskiego Karola Fredrę (sam K. utrzymywał, że działał w obronie własnej, rodzina zabitego zaś oskarżała go o skrytobójstwo), co powstrzymało jego karierę. Odebrano mu urzędy, skazano na 6 miesięcy wieży i grzywnę dla rodziny zabitego, sam generał schronił się w klasztorze. Jednak w 1669 r. na Sejmie koronacyjnym przywrócono mu godności.

W 1671 r. i 1672 walczył przeciw Tatarom, dowodząc artylerią i dragonią. W narastającym sporze politycznym pomiędzy hetmanem Janem Sobieskim a nieudolnym królem Michałem Korybutem Wiśniowieckim, wspierał hetmana, co spowodowało nań ataki na Sejmie ze strony partii królewskiej.

W drugiej bitwie pod Chocimiem (1673) dowodził artylerią, która m.in. zniszczyła most na Dniestrze, odcinając drogę odwrotu siłom turecko-tatarskim, co w poważnym stopniu przyczyniło się do sukcesu Polaków.

W obliczu bezkrólewia po śmierci Wiśniowieckiego polecono mu zabezpieczyć Kraków. Brał udział w elekcji Sobieskiego w 1674 r., a następnie w walkach z Tatarami na Ukrainie. W 1676 r. był posłem na Sejm koronacyjny z woj. ruskiego, w tymże roku dowodzi artylerią w obozie pod Żórawnem. Za zasługi wojenne otrzymuje wieś Drozdowice w Ziemi Przemyskiej. W 1679 r. mianowany kasztelanem lwowskim, wcześniej zrezygnował z funkcji starosty przemyskiego. Pamiętajmy, że z funkcją kasztelana wiązało się zasiadanie w Senacie, był to więc awans do elity politycznej kraju.

W 1683 r. towarzyszy Janowi III Sobieskiemu w wyprawie wiedeńskiej, dowodząc artylerią. Odznaczył się też w bitwach pod Parkanami i Granem. Z wyprawy tej napisał relację, wydaną pierwszy raz drukiem dopiero w XVIII. Musiano go doceniać, jeżeli otrzymał propozycję objęcia funkcji naczelnego wodza wojsk Wenecji, co jednak odrzucił. (Wenecja była wówczas sojusznikiem Polski i Austrii, z którymi tworzyła antyturecką "Ligę Świętą"). W 1684 r. został wojewodą kijowskim, brał udział w wyprawie Sobieskiego na Kamieniec, odznaczając się pod Jazłowcem.

Brał udział w kolejnych wyprawach w dalej toczonej wojnie z Turcją (która mimo klęski pod Wiedniem i Parkanami nadal okupowała Podole). Były to wyprawy: na Bukowinę w 1685, na Mołdawię w 1686, blokada Kamieńca w 1687, na Bukowinę w 1688 i na Mołdawię w 1691.

W 1692 r. na rozkaz króla rozpoczyna budowę twierdzy Okopy św. Trójcy nad Dniestrem, mającej m.in. ułatwiać blokadę nadal trzymanego przez Turków Kamieńca. W następnych latach uczestniczy w starciach z Tatarami.

W 1696 r. po śmierci Sobieskiego, rozpatrywano jego kandydaturę do korony. On sam był powołany do rady przybocznej prymasa Radziejowskiego (prymas w czasie bezkrólewia pełnił funkcję interrexa, czyli tymczasowej głowy państwa). Kątski był zwolennikiem kandydata francuskiego, którym był ks. F. Conti, skądinąd bratanek Wielkiego Kondeusza. Generał otrzymywał wsparcie finansowe od ambasadora francuskiego, co było wówczas dość powszechną praktyką. W 1697 r. należał do grupy mającej witać w Gdańsku schodzącego na ląd Contiego, który jednak zrezygnował ze starań o koronę wobec sukcesu księcia saskiego Augusta Wettina i słabości swoich polskich zwolenników. Kątski zostaje aresztowany w Gdańsku, ale w 1698 godzi się z Augustem II Wettinem i bierze udział w pracach Senatu. Nowy król nakazał mu przejęcie twierdzy w Kamieńcu Podolskim, którą Turcy zwracali w myśl postanowień pokoju karłowickiego, Kątski dokonuje tego we wrześniu 1699 r.

W 1700 r. wyjednał u króla nadanie praw miejskich Okopom św. Trójcy. W wojnie północnej, której skutkiem była u nas wojna domowa między stronnictwami Sasa i Leszczyńskiego, Kątski pozostał zwolennikiem Augusta II. Bierze udział w przegranej przez siły sasko-polskie bitwie ze Szwedami pod Kliszowem (1702), ale udaje mu się wyprowadzić z pogromu cała artylerię. Za wierność wobec Sasa otrzymał od niego stanowisko kasztelana krakowskiego (1706). Jakkolwiek kasztelanie były wówczas funkcjami w dużej mierze tytularnymi, to jednak kasztelan krakowski ("pan krakowski") był traktowany jako najwyższy (po królu) świecki urząd królestwa, a jego osiągnięcie traktowano jako szczyt kariery dygnitarskiej. Zapisał się w naszych dziejach jako jeden z wybitniejszych dowódców artylerii w Rzeczypospolitej szlacheckiej.

Tomasz Szczepański
Literatura
Kątski Marcin Diariusz wyprawy wiedeńskiej króla Jana III, wstęp. B. Królikowski, Lublin 2003
Polski Słownik Biograficzny,
Wimmer Jan, Generał Marcin Kątski, Warszawa 1954


7211