Mapa może być cennym źródłem historycznym. Stanowi nie tylko graficzny obraz powierzchni Ziemi, ale również pokazuje osadnictwo, szlaki komunikacyjne, ilustruje przemiany polityczne i złożone procesy społeczne. Trzeba tylko umieć ją czytać. Władze Dzielnicy Warszawa-Białołęka, w poszukiwaniu swych korzeni sięgnęły właśnie po stare mapy, które okazały się ważnym źródłem dla poznania przeszłości osadniczej i przestrzennej dzielnicy. Średnioskalowe mapy i plany okolic Warszawy zachowały się w zbiorach Archiwum Państwowego Miasta Stołecznego Warszawy, Archiwum Głównego Akt Dawnych oraz Muzeum Historycznego Miasta Warszawy. Wiadomo było również, że mapy, przedstawiające okolice Białołęki znajdują się w zbiorach Państwowej Biblioteki Pruskiego Dziedzictwa w Berlinie. 5 lat temu, w ramach współpracy Białołęki z dzielnicą Berlina - Lichtenbergiem, burmistrz Jerzy Smoczyński otrzymał w darze podwójne kopie 4 interesujących map. Jeden zestaw berlińskich map przechowywany jest w białołęckim ratuszu, a drugi władze przekazały do Muzeum Historycznego Miasta Warszawy.

Najciekawsze mapy, na których przedstawiona jest Białołęka, zostały z inicjatywy burmistrza Jerzego Smoczyńskiego wydane w formie broszurki pt. "Białołęka na starych mapach średnioskalowych i planach Warszawy" na koniec II kadencji samorządu Gminy Białołęka. Co mówią mapy?

Tereny dzisiejszej dzielnicy Warszawa-Białołęka, położone na północny wschód od historycznego centrum Warszawy, pozostawały zawsze w bliskich związkach funkcjonalno-przestrzennych z Warszawą. Osadnictwo, układy komunikacyjne, gospodarka od wczesnego średniowiecza rozwijały się na tym terenie i ulegały przekształceniom w ścisłym powiązaniu z miastem.

Od końca XVI w., kiedy to Warszawa została stolicą, najbliższe jej okolice zaczęły nabierać szczególnego charakteru. Stały się miejscem pobytu królów polskich, powstawały tu rezydencje królewskie (Nieporęt). Od Otwocka do Jabłonny, wzdłuż doliny Wisły powstawały też prywatne rezydencje magnackie Bielińskich, Potockich, Lubomirskich, Radziwiłłów, Krasińskich. W XVII i XVIII w. tereny dzisiejszej dzielnicy Warszawa-Białołęka nadal pozostawały w strefie silnego oddziaływania rozwijającego się centrum politycznego państwa. Ślady tych związków, jak drogi, przeprawy przez Wisłę, fortyfikacje widać na mapach.

Najstarsze z nich pochodzą z XVIII wieku, z czasów saskich i stanisławowskich. Choć opisywane były niejednokrotnie po rosyjsku, niemiecku czy francusku, reprezentują w dużej mierze zabytki kartografii polskiej. Szczególnie zasłużonym był dla rodzimej kartografii nasz ostatni król, Stanisław August Poniatowski, który pragnął opracować mapy dla całej Ojczyzny, aby, jak to określił, "Królestwo Polskie mogło być ukazane na dokładnej mapie". Jednak już wcześniej, za panowania Augusta III Sasa, powstała w 1740 r. Komisja Brukowa. Z jej to inicjatywy od 1742 r. przeprowadzono szczegółowe pomiary warszawskich ulic i posesji pod kierunkiem Marszałka Wielkiego Koronnego Franciszka Bielińskiego. W latach 1758-1759 inżynier i architekt kapitan Pierre Ricaud de Tirregaille uzupełnił i skorygował te pomiary, opracowując w 1762 r. plan Warszawy, oparty na nowoczesnych zasadach.

Wśród map Warszawy i jej okolic, wydanych staraniem władz Białołęki, są wybitne dzieła Macieja Deutscha, Hermana Karola de Pertheesa, kartografów Kwatermistrzostwa Generalnego Wojska Polskiego czy wreszcie Wojskowego Instytutu Geograficznego. Wszystkie powstawały w ścisłej zależności od burzliwych dziejów Polski końca XVIII w., czasów Księstwa Warszawskiego, Królestwa Polskiego i II Rzeczypospolitej.

Najstarsza prezentowana mapa pochodzi z 1732 r. Jest to "Plan Warszawy, głównego w województwie mazowieckim miasta wraz z przedmieściami i okolicą" i stanowi rosyjską kopię nieznanej mapy z czasów saskich, najprawdopodobniej autorstwa kapitana inżynierii saskiej C. F. Hobnera. Obejmuje on tereny wsi Nowodwory, Tarchomin Kościelny i Żerań. Pokazany został na nim pierwotny układ komunikacyjny podporządkowany traktowi nadbrzeżnemu, poprowadzonemu wzdłuż koryta rzeki.

Na łamach Nowej Gazety Praskiej zaprezentujemy 3 spośród wydanych przez Gminę Białołęka map. Pierwsza to wydana w 1800 r. "Special Karte von Suedpreussen". Kopię tej mapy władze dzielnicy otrzymały od dzielnicy Berlina Lichtenberg. Należy do map topograficznych Prus Południowych (tak nazywano te części Wielkopolski i Mazowsza, które po III rozbiorze przypadły Prusom) Gilly-Crona. W wersji rękopiśmiennej i drukowanej stanowią one jedno z podstawowych źródeł kartograficznych dla terenów centralnej Polski z przełomu XVIII i XIX w. Jej wersja rękopiśmienna powstała w latach 1796-1800 i była dziełem pruskich kartografów wojskowych, wśród których byli również Polacy (np. późniejszy autor atlasu i map Królestwa Polskiego Juliusz Kolberg). Przy opracowywaniu tej mapy posługiwano się busolą, a nie triangulacją. Dość dokładnie przedstawiono ukształtowanie powierzchni, sieć osadniczą i układ komunikacyjny. Białołęka jest na tej mapie dużo większa niż Targówek czy Grochów. Drogi i trakty zostały zróżnicowane według funkcji – drogi główne, pocztowe, lokalne. Mapa narysowana jest w skali 1 : 50 000. Następną bardzo ciekawą mapą jest "Topograficzna Karta Królestwa Polskiego = Carte Topographique du Royaume de Pologne" z 1843 r. Stanowi ona fragment sekcji warszawskiej mapy topograficznej Kwatermistrzostwa Generalnego Wojska Polskiego, uchodzącej za największe osiągnięcie polskiej kartografii XIX wieku. Mapa opracowana została według pomiarów prowadzonych w latach 1822-1831 metodą triangulacyjną. Choć wydana została po raz pierwszy dopiero po Powstaniu Listopadowym przez służby kartograficzne Armii Rosyjskiej (Oddział Korpusu Topografów do Pomiarów Królestwa Polskiego), mapa ta była w całości dziełem polskim. Zorientowana na północ, opracowana została w skali 1 : 126 000 ( w systemie wiorstowym) na 56 arkuszach, miedziorytach ręcznie kolorowanych. Na mapie tej tereny dzisiejszej dzielnicy Warszawa-Białołęka przedstawione zostały w sposób bardzo wyraźnie nawiązujący do wcześniejszych ujęć znanych z map Kwatermistrzostwa Generalnego Wojska Polskiego. Zmiana orientacji z zachodniej na północną jest ważna, bowiem w znacznym stopniu ułatwia porównanie ze współczesnymi mapami topograficznymi. Zwraca uwagę bogata treść topograficzna mapy: dokładnie przedstawiono ukształtowanie terenu, wsie i osady, układy komunikacyjne oraz nazewnictwo.

Jako trzeci przykład obrazu terenów Białołęki na mapie prezentujemy już bliższy nam Fotoplan regionalny okolic Warszawy z 1931-1932 r. w skali 1 : 10 000. Stanowi on typ mapy, wykonanej metodą fotogrametrii lotniczej. Idea takiego ujęcia kartograficznego pojawiła się w Warszawie podczas prac nad projektem Planu Regulacyjnego Miasta Stołecznego Warszawy w roku 1926. Fotoplan miejski stał się z czasem ważnym elementem dokumentacji planistycznej władz miejskich. Dostarczał w miarę szybko dokładnego obrazu terenu, wyprzedzając znacznie sporządzanie planów metodą pomiarową. Fotoplan przedstawia Tarchomin i ulicę Modlińską.

Trzy zaprezentowane mapy - trzy różne metody wykonania, przy pomocy busoli, triangulacji i wreszcie fotografii lotniczej. Tak w ciągu wieków zmieniała się technika a wraz z nią metody kartografii. Mapy topograficzne doskonalono wraz z doskonaleniem przyrządów i technik pomiarowych oraz reprodukcyjnych (miedzioryt, litografia, offset). Treść map także ulegała zmianom. Pojawiają się nowe drogi, przeprawy przez rzekę, wreszcie linie kolejowe. Mimo to, mapy topograficzne WIG i fotoplan regionu warszawskiego sprzed II wojny światowej pokazują tereny dzisiejszej dzielnicy jeszcze w niewielkim stopniu zmienione i przekształcone.

Obraz ten niewiele się różni od przedstawionego na mapach z XVIII i XIX wieku. W zasadzie jedynie układ komunikacyjny, który wyznaczał pierwotnie gościniec, a następnie trakt pocztowy i wreszcie szosa modlińska, ulegał pewnym modyfikacjom i przekształceniom. Pierwotne ciągi komunikacyjne wschód-zachód (Bródno-Tarchomin-Młociny), związane z przeprawami na Wiśle, straciły na znaczeniu na rzecz głównej trasy komunikacyjnej północ-południe (Warszawa-Modlin). Przez tereny dzisiejszej dzielnicy Warszawa-Białołęka w XIX wieku prowadził drugi, obok traktu brzeskiego, najważniejszy ciąg komunikacyjny prawobrzeżnej części doliny Wisły. Uległ on wzmocnieniu poprzez zbudowanie pod koniec XIX w. linii kolei Nadwiślańskiej (Odessa-Gdańsk). Do czasów prawie współczesnych przetrwał niezmieniony dawny układ osadniczy. Dopiero w okresie powojennym zaczęły pojawiać się istotne zmiany przestrzenne, takie jak Kanał Żerański, dzielnica przemysłowa w rejonie Różopola czy dzielnice mieszkaniowe Tarchomin i Nowodwory. To właśnie one wyznaczyły kierunek dalszego rozwoju przestrzennego Dzielnicy Warszawa-Białołęka.

W ustaleniu głównych kierunków rozwoju dzielnicy pomagają również stare mapy. Jak twierdzi burmistrz Jerzy Smoczyński, nie służą one tylko pogłębianiu wiedzy o przeszłości, ale też pomagają rozstrzygać w wielu spornych kwestiach, jak np. poprowadzenie nowej ulicy. Są źródłem historii i jednocześnie inspiracją koncepcji planistycznych.

---

Żeby powiększyć miniaturę kliknij na niej

---